مرجان ساتراپی
و جایزه ای برای همه ی ایرانیان
مهستی شاهرخی
مرجان ساتراپی کیست؟ مرجان ساتراپي 22 نوامبر 1969 در رشت به دنيا آمده است. دختر يكي يكدانه ي خانواده اي روشنفكر و ماركسيست است و كودكي و نوجواني خود را در تهران گذرانيده است. تا زمان انقلاب، در مدرسه ي فرانسه زبان و مختلط ژاندارك و رازي درس خوانده است. نه ساله بوده كه انقلاب شده است. سالهايي از جنگ ايران و عراق را در تهران به سر برده و سپس اواخر سال 1984 به وين رفته و در دبيرستان فرانسه زبان شهر وين تحصيل كرده است. مرجان دوران بلوغ خويش را در اتريش سپري كرده است و سپس در هيجده سالگي به ايران بازگشته است.
کارنامه مرجان ساتراپی: مرجان از سال 1989 تا 1993 در دانشكده ي هنرهاي زيباي دانشگاه آزاد در رشته ي ارتباط تصويري درس خوانده است و از سال 1990 تا 1994، به نوبت و يا هم زمان، به عنوان تصويرگر مجله ها و يا تدريس زبان فرانسه و زبان انگليسي و نقاشي و يا به عنوان گرافيست و . . . مشغول به كار بوده است. مرجان ساتراپي در سال 1994 راهي فرانسه شد و تا سال 1997 در استرازبورگ (فرانسه) در رشته ي تصويرگري آموزش ديد. او از سال 1997 در پاريس زندگي ميكند و حرفه اش نقاشي و تاليف كتابهاي كودكان است و با مجلات و روزنامه هاي متعددي همكاري دارد. مرجان ساتراپي، اولين مولف كتابهاي مصور ايراني است.
پيش از اين، مرجان دو كتاب كودكان "هيولاها ماه را دوست ندارند" و "اژدر" را در فرانسه به چاپ رسانيده بود كه طراحي مجموعه كتاب "پرسپوليس" را به تشويق "داويد ب" شروع كرد و چاپ و انتشار "پرسپوليس" بود كه براي مرجان ساتراپي محبوبيتي كم نظير به همراه آورد. "پرسپوليس" جايزه هاي متعددي را در جشنواره هاي معتبر كتاب كودك و كتاب مصور و طراحي كتاب فرانسه و بلژيك و اسپانيا از آن خود كرد. "پرسپوليس" كه تاكنون چهار جلدش چاپ و منتشر شده است، تا به حال به چند زبان زنده ي دنيا ترجمه شده است. گلدوزی ، یک کتاب مصور زنانه است. در گلدوزی سه نسل زن ایرانی در یک مهمانی به سخن می آیند و از خصوصی ترین مشکلات زنان ایرانی پرده برمی دارند. یکی از كتابهای مصور مرجان ساتراپي كه جايزه بهترين آلبوم جشنواره ي بين المللي كتابهاي مصور آنگولم 2004 را از آن خود كرد "خورش مرغ با آلو" نام دارد. "خورش مرغ با آلو" برخلاف نامش كتابي درباره ي آشپزي و شكم چراني نيست، بلكه درباره ي عشق به موسيقي است و نياز انسان به غذاي روح. مرجان ساتراپي بارها در جشنواره های مختلف کتاب مصور و کتاب کودک برنده جوایز متعددی شده است.
پرسپولیس چیست؟ مرجان در دوره ی دوم مهاجرت و در فرانسه به نوشتن کتابهای مصور پرداخت. مرجان مانند اکثر مهاجران که تجربیاتی مانند انقلاب و جنگ را پشت سر گذاشته بود پر از حکایت و داستان بود و غالباً داستانهای خود را برای اطرافیان تعریف می کرد و به تشویق داوید بی که به او گفت: "مرجان برو و این داستانها را بنویس!" به نوشتن داستان زندگی خود و اطرافیانش پرداخت. پرسپولیس داستان مصور سیاه سفیدی است که تاکنون چهار جلد آن به چاپ رسیده است.
"پرسپوليس" ، داستان زندگي خود مرجان در سالهاي انقلاب است. اين اتوبيوگرافي مصور، در كنار روايت زندگي دختر بچه اي خردسال، از نگاه مرجان ــ كه كودكي است ــ پايان دوره ي شاه و پيروزي انقلاب اسلامي و جنگ ايران و عراق را شرح ميدهد. از نگاه مرجان، دختركي نه ساله، بزرگ شده در خانواده اي مدرن با انديشه اي ماركسيستي، كتاب مصور "پرسپوليس" به سادگي و شيريني تاريخ معاصر ايران را تصوير ميكند. "پرسپوليس" در عين سادگي، كتابي عميقا سياسي است و نشان دهنده ي اعدام ها و شكنجه ها و بمب باران ها. عليرغم حقايق تكان دهنده اي كه كتاب "پرسپوليس" برايمان تصوير ميكند، داستان "پرسپوليس" به هيچ وجه، تلخ و ناراحت كننده نيست. ما با طنز و به سادگي با لباني پر از خنده و گاهي با چشماني پر از اشك، از طريق داستان زندگي مرجان، زندگي دروني و زندگي اجتماعي ايران امروزي را زير فشار و سلطه ي حكومت هاي خودكامه و سلطه گر مشاهده ميكنيم. "پرسپوليس" در عين مصور بودن، فصل بندي شده هم هست.
"پرسپوليس 1" كه در هشت فصل تدوين شده است و "روسري"نام اولين فصل آن است . . . داستان مرجان كوچك است در دبستان و پايان سلطنت پهلوي و پيروزي انقلابي كه بعدا فقط اسلامي شد. كتاب اول با ملاقات مرجان كوچك با عمو "انوش" و سپس اعدام "عمو انوش" به پايان ميرسد.
"پرسپوليس 2" ــ اين كتاب كه در ده فصل تدوين شده است، داستان زندگي مرجان در سالهاي جنگ و مرگ و يا دربه دري آشنايان مختلف را در برميگيرد. كتاب دوم با خروج مرجان از ايران به قصد اتريش به پايان ميرسد.
«پرسپوليس 3" ــ داستان زندگي مرجان در دوران بلوغ در وين است و ماجراهاي يك دختر مهاجر يا يك تبعيدي نوجوان و اولين تجربيات عشق و بلوغ او در كنار مشكلات زندگي مهاجري جوان را نشان ميدهد. در كتاب سوم، مرجان پس از يك شكست عشقي و گذراندن دوراني سخت در تنهايي و بيماري و سرگرداني دوباره به ايران برميگردد.
«پرسپوليس 4» ـ ادامه ماجراهاي مرجان در بازگشت از وين به تهران است و دوران دانشجويي او در دانشگاه آزاد و تجربيات يك دانشجوي هنر در زير پوشش جمهوري اسلامي. در «پرسپوليس 4» فضاي تنگ سنتي بيروني و عدم امكان معاشرت براي جوانان و نبودن تفريحات سالم و نبود حداقل آزادي براي جوانان به خوبي تصوير ميشود. در «پرسپوليس 4»، مرجان با رضا ــ جواني هم نسل خودش ــ در شرايطي محدود و شتابزده ازدواج ميكند. تب تندي كه زود عرق ميكند و ازدواجي كه سرانجام به جدايي مي انجامد. «پرسپوليس 4»، داستان نسلي است كه مدرن است و ميخواهد مدرن باشد ولي ناچار است كه شرايط سنتي روابط در جامعه اي سنتي را رعايت كند و اين دوگانگي زندگي و دوچهرگي فرهنگي در «پرسپوليس 4» به خوبي نشان داده شده است.
چرا نام کتاب پرسپولیس است؟ در کتاب اشاره ای کوتاه به سفری خانوادگی به پرسپولیس می شود و همین. ولی پرسپولیس تبدیل به نام کتاب می شود و یکی از کششهای داستان در این است که می خواهیم بدانیم آیا بالاخره به پرسپولیس رفتند؟ در پرسیولیس چه خبر است؟ پرسپولیس از دید مرجان چگونه خواهد بود؟ ایا با همه ی وقایعی که رخ می دهد پرسپولیس جان سالم به در خواهد برد و یا این که پرسپولیس که دو هزار سال است روی پاهایش ایستاده نیز ویران خواهد شد. آیا روزی به پرسپولیس خواهند رفت؟
مرجان در کتابهایش مدام از علائم و نشانه ها و فرهنگ ایرانیان استفاده می کند و از طرق تصاویری ساده، به تاریخ معاصر و تاریخ کهن و داستانها و حتا اساطیر و شاعران کلاسیک مانند خیام و مولوی و نویسندگان جدید مانند صادق هدایت اشاره دارد. او تفکر عرفانی و عشق به هنر و نیاز ایرانی را به آزادی و غذای روح به تصویر می کشد.
چرا پرسپولیس محبوبیت پیدا کرد؟ مسلط بودن به فرهنگ شرق و غرب به مرجان کمک می کند تا کدهای فرهنگی را بشناسد و با هر ملتی به زبان خودش حرف بزند و حتا زبان تصاویر را برای بهتر نمایاندن وقایع به کار بگیرد و از طریق بیانی چندصدایی با خواننده ارتباط برقرار کند. خواننده فرانسوی که پس زمینه بینوایان ویکتور هوگو و ماجراهای کوزت کوچک و ژان والژانی که حالا آقای شهردار شده است و در شلوغی و بلبشوی انقلاب مدام جا به جا می شوند در حافظه خود دارد، با خواندن ماجراهای مرجان کوچک در سالهای انقلاب می فهمد که در ایران چه اتفاقی افتاده است و اکنون چه چیزی در جریان است.
آموزش به زبان ساده: كتابهاي مرجان ساتراپي بسيار آموزشي و بخصوص آموزشي به زباني بسيار ساده است. او هر بار و در هر كتاب ذهن خود را بر روي مسئله اي متمركز نگه ميدارد و آن پرسش را درونمايه ي اثر خود قرار ميدهد و بعد در كنار تصاوير گويا و روشن خويش، با استفاده از ديالوگ (پرسش و پاسخ) و همچنين با نقل حكاياتي ساده و پرمعنا آن مسئله را از زواياي گوناگون مورد بررسي قرار ميدهد و براي خواننده آشكار ميكند. نقشهاي مرجان ساتراپي طرح هاي ساده اي است و داستان و ماجراهايي كه او نقل ميكند هم ماجراي زندگي روزمره ي ايرانيان معاصر است ولي ويژگي كار مرجان ساتراپي در طرح مسايل حساس است. او با نگاهي دقيق و موشكاف و عميق، نظرگاه خود را نسبت به همان مسايل و همان رويدادها به روشني برايمان تصوير ميكند. از ويژگيهاي ديگر كار ساتراپي استفاده از داستان و ديالوگ براي فهماندن واقعه و يا برعكس، استفاده از طرح ها براي ملموس نماياندن گفت و گوهاست. طرح و ديالوگ پا به پاي هم، يكديگر را پر رنگ و تكميل ميكنند. قلم ساتراپي چه هنگام نوشتن و چه هنگام رسم كردن در جهت فهماندن مطلب و پر رنگ كردن مطالب اصلي و حذف حاشيه پردازي ها و ياوه گويي هاي بيهوده پيش ميرود و از اين رو كشدار و خسته كننده نميشود و هميشه براي خواننده پركشش است.
انتقال فرهنگ از طریق داستانهای آموزشی: ديالوگ ها و متن به زبان فرانسه است ولي ساتراپي در عين اينكه به زبان فرانسه ي ساده ای مينويسد ميراث فرهنگي شرقي خود را به خوبي حفظ كرده است و رگه هاي تاثيرات و طنز و تلخ انديشي و مرگ انديشي صادق هدايت را ميتوان به خوبي در ميان داستان هاي مرجان ساتراپي يافت. مرجان ساتراپي با نگاهي امروزي به تاريخ معاصر ايران و به تاريخ پشت سر خود و مسايل جامعه ي ايران امروز مينگرد. او به عنوان يك نويسنده ي ايراني امروزي، هم با تصويرپردازي و هم با نوشته، طرحي گويا و آشكار از زمانه و روزگار خود ميزند. طرحي كه بسيار ساده است. طرحي ساده با زباني ساده كه نزديك شدن به آن نيز بسيار ساده است. مرجان ساتراپي از طريق همين سادگي و ايجاز بهتر از هر سفير فرهنگي ديگري، ايران امروز را به دنياي غرب معرفي ميكند و از اين جهت كارش بسيار تحسين برانگيز است.
سبک مرجان ساتراپی: مرجان ساتراپي با تسلط به دو فرهنگ غربي و ايراني خود، ترجمه ي درست و ساده اي از زندگي ايرانيان به غربي ها ميدهد. ترجمه و تفسيري كه براي آنان بسيار سرگرم كننده و گيراست. او به زبان تصوير نيز بسيار مسلط است و گاهي با يك جمله و يك تصوير كاري را ميكند كه در ادبيات با پر كردن صفحات بسياري ميتوان به نتيجه اي مشابه آن دست يافت. مرجان ساتراپي از همه ي توانايي هاي خود بهره ميگيرد تا زخم هاي روح هنرمندي را كه ديگران بر اثر بي فكري ها و كوته فكري ها، تارش و يا قلمش را شكسته اند رسم كند. مرجان ساتراپی نماینده ۀشکار و سفیری برای دیگراندیشانی است که اندیشه ای امروزی و سازنده دارند و عمیقاً به کشور خود عشق می ورزند و ایرانیان امروزی را هم گام با زمان پیش می روند را تصویر می کند. "خورش مرغ با آلو" عليرغم نامش شعري بسيار رسا و گويا در ستايش هنر و معنويت و آزادي است.
مرجان استراپی در مورد کار خود و انگیزه ی خود در دیداری با رابرت چالمرز گزارشگر ایندیپندنت که در پاريس صورت گرفت و مقاله او در اول اکتبر سال 2006 در اينيپندنت چاپ شد:"می نويسم برای اين که ميخواهم نشان بدهم انسانم، مثل بقيه ايرانی ها در کشورم. و اين وضعيت کنونی که شما، در غرب آن را خيلی عقب مانده در می يابيد، يک ميليون بار برای ايرانی ها سخت تر است، زيرا آنها هستند که مستقيما از عواقب آن رنج می برند."
ساتراپی در گفتگو با مجله استودیو از شیوه و سبک خود برای ساختن فیلم پرسیولیس اینطور می گوید: "می توان از آن به عنوان رئالیسیم استیلیزه نام برد. به خصوص که مادر فضای انیمیشن نیستیم! اجازه آن را نداشتیم که در زمینه حالات و احساسات چهره ها هر کاری بکنیم. این نکته ای حیاتی بود که می بایست به همه طراحان و دست اندرکاران فیلم انتقال می دادیم. فیلم به ترکیبی از اکسپرسیونیسم آلمان و نئورئالیسم ایتالیا می ماند. با صحنه هایی بسیار امروزی، بسیار واقعگرا و در عین حال بسیار گرافیکی که در آن تصویر به مرز انتزاع می رسد.
کتابهای پرسپولیس در چند بخش با كلماتي ساده و تصاويري سياه و سفيد و بسيار گويا، انقلاب و جنگ ایران و عراق و دستگیره ها را توسط حزب الله تازه به قدرت رسیده نشان می دهد. پرسپولیس با نقل تاریخ معاصر به زبان ساده و زبانی شیوا، كاري ساده و گويا و زيبا و پركشش است. مرجان ساتراپي كه در جلد سوم و چهارم پرسپوليس نشان م دهد كه روح حساس و هنرمندش زخم هاي عميقي برداشته است و زماني را با وسوسه ي خودكشي و حتا اقدام به خودكشي به سر رسانده است. مرجان ساتراپي در كنار نقل و تصوير كردن زندگي تاکنون، بخشي از تاريخ معاصر را نیز نشان می دهد. در خورش مرغ با آلو مرجان، دوران تاریخی پيش از تولد خود را، يعني دوره ي مصدق و ملي شدن نفت و به دنبالش خلع مصدق از نخست وزيري و كودتاي سيا در ايران را نيز به تصوير ميكشد. در خورش مرغ با آلو فضاي داستان، فضاي سالهاي شكست پس از كودتاي سيا در ايران است و نمايانگر سرخوردگي و شكستن و بريدن و افسردگي و خودكشي و مرگ ترقيخواهان و روشنفكران و هنرمندان ايراني در آن سالها. ازدواج ناصرعلي با ناهيد هم به شكلي نمادين يادآور به روي كار آمدن حكومتي است خودكامه و دست نشانده براي در اختيار گرفتن قدرت و نفت. پايان شوم داستان نيز باز به شكلي نمادين پايان شومي براي يك ملت و هنرمند دوران اوست. مرجان ساتراپي معمولاً در کتابهایش، داستان زندگي خود و يا يكي از بستگان و نزديكانش را نقل ميكند. داستانهاي او هميشه براساس ماجراهاي واقعي است كه با داستانهايي كه از اطرافيان و نزديكانش شنيده است مخلوط ميشود. او نيز مانند بسياري از بيوگرافي نويسان و مانند بسياري از نويسندگان بنابه ضرورت داستان و در جهت ساختار اثر، در داستان خود ديگرگوني هايي ميبخشد. بازي با عدد نه (9) كه عددي پرمعنا و عرفاني و معنوي است و با استفاده از عدد شش كه عدد تكامل و آفرينندگي است، بيش از هر چيز نشاندهنده ي هشياري و دقت بسيار نويسنده در جهت خلق ساختار اثر و ريزه كاري هاي پنهاني اثر و لايه هاي مختلفي به متن بخشيدن است. مرجان ساتراپي با بازگو كردن و به تصوير كشيدن داستان زندگي و مرگ ناصرعلي خان، عشق به هنر و عشق به موسيقي را نيز تصوير ميكند. در كنار خواندن بيوگرافي مصور ناصرعلي خان، تفكر عرفاني و معنويت در هنر به زباني ساده و در نهايت ايجاز همراه با حكاياتي بسيار گويا و تصاويري ساده براي خواننده توصيف ميشود.
فیلم پرسپولیس: محبوبیت کم نظیر مرجان ساتراپی و پرسپولیس هایش در فرانسه و در غرب باعث شد که به فکر ساختن فیلمی کارتونی از پرسپولیس بیفتد. فیلم پرسپولیس حاصل دو سه سال کار مداوم و نتیجه ی مشارکت ونسان پرنو با مرجان ساتراپی در زمینه تدوین و دکوپاژ فیلم است. در کل حدود نود نفر همکاری فنی داشته اند تا فیلم ساخته شده است. کاترین دونو و دانیل داریو و چیار ماسترویانی و سیمون آبکاریان به جای شخصیتهای فیلم حرف می زنند. فیلم در ۲۶ ژوئن برای عموم به روی پرده خواهد آمد ولی در این نمایش خود در روز ۲۵ مه در کن تماشاگران دقایق بسیاری با تشویق و دست زدن به مرجان ساتراپی علاقه و توجه خود را نشان دادنذ.
مرجان ساتراپی درباره فيلم پرسپوليس به خبرگزاری فرانسه گفت:«اين فيلم داستانی درباره زندگی است. فيلمی که خواهان عشق و صلح است. بعد از اين که شما فيلم را ببينيد ديگرتمايلی به جنگ و انقلاب نخواهيد داشت». ساتراپی در واکنش به اظهارات مقام های رسمی ايران عليه «پرسپوليس» به خبرنگار رادیو فردا می گوید: پرسپوليس يک فيلم سياسی نيست، بلکه فيلمی جهانی است و روايت هايی را بيان می کند که هر روز در نقطه ای از دنيا اتفاق می افتد.« فيلم درباره صادق بودن با خود است، درباره انسانيت است». فیلم پرسپولیس ذر شصمین جشنواره فیلم کار یکی از دو فیلم برگزیده هیئت داوران بود و مورد تقدیر قرار گرفت.
ساتراپی پس از دریافت جایزه گفت: "اگر مردم بيايند و اين فيلم را بينند و بگويند آنها (ايرانی ها) هم مانند ما انسان هستند فيلم موفق بوده است." علیرغم اعتراضات جمهوری اسلامی که اکنون مالک ایران شده است و همه ی موازین و معیارهای من درآوردی و ساختگی خود را حتا در خارج از مرزها به جهان تحمیل می کند، مرجان ساتراپی با هنر خود نشان می دهد که عمیقاً ایرانی است و دلش برای ایران و آینده ی ایران می طپد. ساتراپی جایزه خود را متعلق به همه ایرانیان دانست.
___________________
http://chachmanbidar.blogspot.com/
